Çocuk-Vatandaş Yaratmak!

- yazı: ASLI BEKMEN -

Güven Gürkan Öztan’ın kitabı, erken cumhuriyet döneminin çocuk edebiyatı, çocuklar için eğitici-öğretici kitapları, çocuk dergileri ve ders kitapları üzerinden, çocukluğun politik inşasının izini sürüyor. Türkiye bağlamında özellikle erken cumhuriyet dönemine odaklanması başta bir sınırlılık gibi görülse de, aslında bu çalışmayı güçlü kılan unsur. Nitekim yazarın bu kadar kapsamlı bir malzemeden hakkını vererek faydalanıyor olması, başka türlü mümkün olamazdı. Belli ki kitabın organizasyonu, bu iz sürme işini kolaylaştırmayı ve sadeleştirmeyi hedeflemiş. Kaynaklar çeşitlilendikçe ve detaylandıkça, okuyucuyu kitabın içinde kaybolacağı bir noktaya getirmemeye özen gösterek, alt-bölümler ve her bölümün sonunda materyalin temel iddia ile nasıl ilişkilendiğini kısaca özetlemek suretiyle okuyucunun işini kolaylaştırıyor.

Modern çocukluğun “bir orta sınıf icadı ve kültürel inşası” olarak nasıl ortaya çıktığını, çocukların siyasal rejimin devamının gereklerine uygun müstakbel vatandaşlar olarak şekillendirilmesinin Batı toplumlarındaki araçlarını Aydınlanma düşünürleri, Fransız Devrimi, Birinci ve İkinci Dünya Savaşları üzerinden anlatıyor. Diğer yandan Tanzimat ve II. Meşrutiyet döneminde çocuğun ve siyasal otorite ile ilişkisinin nasıl kurulmaya çalışıldığına bakıyor. Öztan’ın Osmanlı’nın son dönemlerine dair yaptığı analiz, Batı’dan farklı olarak Osmanlı’da çocuğun kamusal bir özne olarak potansiyelinin keşfi ile militarizasyonunun birbiri ardına değil eşzamanlı olarak gerçekleştiğini ortaya çıkartıyor. Çalışmanın asıl gövdesi ise, cumhuriyetin kuruluşu ile birlikte ulus-devlet inşasının girişimcileri olan siyasi elitlerin yeni rejime uygun ve onun siyasi teminatı olabilecek cumhuriyetçi-vatansever çocuk imgesini nasıl inşa ettiğine odaklanmış.

Hâkim siyasal elitin iktisadi politikasının çocuklara yönelik yazına yansımasının dönemler itibariyle gösterilmesi, kitabın ilgi çekici ayrıntılarından biri. Tanzimat döneminde tutumluluğa vurgu yapılması dışında, çocukların iktisadi girişimcilik ve servet biriktirmeye yönelik bir beceri edinmesi öngörülmezken, II. Meşrutiyet döneminde çocukların ticarete heveslendirilerek girişimciliğin özendirilmesini, yükselen milliyetçilik ile birlikte iktisadi yaşamın Türkleştirilmesi projesinin çocuk dergilerine nasıl yansıdığını, 1929 Büyük Buhranı ile birlikte milli tasarruf ve iktisat terbiyesinin ders ve pedagoji kitaplarında ön plana çıkışını, kumbara alışkanlığının yaygınlaştırma girişimlerini, milli iktisat ve yerli malı propagandasını görmek oldukça zihin açıcı.

Tarihçiler için yeni açılımlar
Çocukluğun politik inşası’nda “politik” deyince sosyal bilimler ve hatta özelde siyaset biliminin yaygın eleştirel teorik perspektiflerinden birini, “inşası” deyince post-yapısalcılık, Foucaultgil diskur analizi, feminist teoriden faydalanarak yapılmış bir analiz bekleyenler olması ihtimaline karşı, yazarın kitabını bir “sosyo-ekonomik tarih çalışması” olarak nitelediğini peşinen belirtmekte fayda var. Yazar, Geert Hofstede’nin “ulusal kültür” kavramsal çerçevesinden faydalanmış. Türkiye gibi, güç mesafesinin fazla olduğu kolektivist toplumlarda genellikle gücün sorgulanmadığı, güce rıza gösterme eğiliminin yüksek olduğu ve katılımın düşük olduğu kabulünden yola çıkıyor. Hofstede’nin çalışması, kültürün, işyerlerindeki çalışanları değerlerini nasıl etkilediğini göstermek amacıyla 1963-1973 arası yapılmış, zaman içerisinde güncellenmiş bir araştırmaya dayanıyor. Öztan, erken cumhuriyet dönemine ilişkin bir analizi, ampirik geçerliliği eleştirilen bir kavramsal çerçeve üzerine kurarak iddialı bir girişimde bulunmuş.

Öztan, belli bir dönemde ve belli bir kültürde siyasi otoritenin nasıl bir çocuk-vatandaş yaratmaya çalıştığına dair farklı başlıklar altındaki bulgular sunan detaylı ve titiz çalışması ile bu alanda örnek bir çaba ortaya koymuş.

Bu anlamda ‘Türkiye’de Çocukluğun Politik İnşası’, ulus-devletin inşası sürecinde modern çocukluk paradigmasının Türkiye özelinde nasıl geliştiğini çocuk edebiyatından, resmi ve yarı-resmi kaynaklardan çok sayıda malzeme sunarak gösteren önemli bir kaynak.

TÜRKİYE’DE ÇOCUKLUĞUN POLİTİK İNŞASI
Güven Gürkan Öztan
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları
2011, 320 sayfa, 25 TL.

*Radikal Kitap