İstihbarat Örgütleri Güçlü Olan Ülkelerde Gizli Servisler Nasıl Denetleniyor?

AKP’li iki milletvekilinin imzası ile Meclis Başkanlığı'na sunulan Milli İstihbarat Teşkilatı Yasası'nda değişiklik öngören teklif, MİT'e geniş yetkiler verilmesini öngörüyor. Teklife göre MİT, doğrudan operasyon yapma, 'terör' örgütleri ile görüşme, özel şirketlerdeki kişisel verilere erişme gibi yetkiler donatılıyor ve eylemlerinin onaysız ve normal mahkemelerce soruşturulamaz hale getirilmesi hedefleniyor.

'Muhaberat devleti mi, gerekli bir düzenleme mi?'

Muhalefet partileri CHP ve MHP bu düzenlemeyle MİT’in, Arap ülkelerinin baskıcı rejimlerince halkı zapturapt altında tutmak için kullanılan ve “muhaberat” ismi verilen istihbarat örgütlerine dönüşeceği görüşünde.

Bu yasa ile MİT, halen PKK lideri Abdullah Öcalan ile devam eden 'Kürt sorununa çözüm süreci' ile ilgili yürüttüğü görüşmelerden de sorumlu tutulamayacak. Görüşmelerin yasal zemine oturtulmasını isteyen BDP, kanun teklifine bu çerçeveden bakıyor.

MİT Kanunu kapsamına giren suçlarda, MİT görevlilerinin suçlarına ilişkin yargılamaları Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu (HSYK) tarafından belirlenecek Ankara Ceza Mahkemesi yapacak. MİT Müsteşarı hakkındaki yargılama ise Yargıtay'ın ilgili dairesince yapılacak. Daha önce savcılar tarafından ifadesi alınmak istenen MİT Müsteşarı Hakan Fidan için hükümet bir düzenleme yapmış ve Müsteşar hakkında soruşturma izni Başbakan’a bağlanmıştı.

Al Jazeera Turk, istihbarat örgütleri güçlü olarak bilinen bazı ülkelerde gizli servislerin denetimlerinin nasıl yapıldığını araştırdı.

İngiltere’de özel yargıçlar

İngiltere’de dış istihbarattan MI6, iç istihbarattan MI5 sorumlu. İletişim ile ilgili istihbaratları da GCHQ topluyor. Bütün bu istihbarat örgütlerinden sorumlu olan kişi, Başbakan.
Bu örgütlerin denetiminiyse, İstihbarat ve Güvenlik Komitesi yapıyor. Bu komitenin üyelerini Avam ve Lordlar Kamarası'nın deneyimli üyeleri arasından, muhalefete de danışarak Başbakan atıyor.
Komite gerekli gördüğünde gizli servis başkanlarına ve kıdemli üyelere resmi oturumlarda soru sorabiliyor. Komite, başbakana yılda bir kez rapor hazırlıyor, bu rapordaki hassas konular çıkartıldıktan sonra, Parlamento’da tartışılıyor ve rapor kamuya açıklanıyor. Komite, gizli servislerle ilgili mali denetimde de söz sahibi.
İngiliz gizli servislerinin yaptığı operasyonların hukuka uygunluğunu ise başbakanın atadığı iki kıdemli yargıç yapıyor. İki yargıç da ayrı ayrı rapor hazırlıyor. Başbakan bu raporlardan yine ‘hassas’ gördüğü noktaları çıkartabiliyor ve yayınlıyor.
Halkın istihbarat servisleriyle ilgili şikâyetlerine ise Soruşturma Yetkileri Mahkemesi adlı özel bir mahkeme bakıyor.

Almanya’da bütçe bile "gizli komite" tarafından denetleniyor

Almanya'da da gizli servis, iç ve dış istihbarat olarak ikiye ayrılıyor. ‘Alman Haber Alma Servisi’ BND, dış istihbarattan sorumlu. İç istihbarata ise ‘Anayasa'yı Koruma Teşkilatı’ bakıyor.
Bu kurumların denetimini ise tıpkı İngiltere örneğinde olduğu gibi ağırlıklı olarak ‘Parlamento Denetim Heyeti’ yapıyor.
Bu komiteye, Parlamento’da temsil edilen partiler güçleri oranında üye veriyorlar. Heyet toplantıları müthiş bir gizlilik içinde yapılıyor. Heyet üyeleri bu gizliliğin korunmasından da sorumlular. Ancak heyet, üçte iki çoğunlukla oturumun kamuya açık yapılmasına karar verebiliyor.
Heyet, istihbarat örgütleri üzerindeki birçok denetimi, hükümet aracılığıyla yapılıyor ve vatandaşlardan gelen istihbarat örgütleriyle ilgili şikayetleri de araştırabiliyor.
Almanya’da istihbarat örgütlerinin bütçelerini ise Bütçe Komisyonu içinde yer alan ‘gizli komite’ denetliyor. İstihbarat örgütlerinin izleme, dinleme gibi faaliyetlerinin yasaya uygunluğunu Parlamento Denetim Heyeti tarafından seçilen G-10 Kurulu yapıyor.

ABD’de ‘örtülü operasyonlar’ önceden haber veriliyor

Amerika Birleşik Devletleri'nde enerjiden, uyuşturucuya kadar çeşitli alanlarda faaliyet gösteren 17 istihbarat kurumu var. Federal yönetimin soruşturma ve istihbarat kurumu "FBI" ve dış istihbarattan sorumlu "CIA" en çok bilinen istihbarat örgütleri.
ABD’de istihbarat alanına giren faaliyetlerle igili birçok düzenleme var. Neyin gizli, neyin çok gizli olduğu yasalarla, yönetmeliklerle tanımlanıyor. İstihbarat denetiminde ABD Başkanı'nın önemli görevleri olsa da Kongre de istihbarat örgütlerinin denetiminde kuvvetli bir yere sahip.
Örneğin hem Senato’da hem de Temsilciler Meclisi'nde, istihbarat komisyonları var. ABD Başkanı istihbarat örgütlerine bazı ‘örtülü operasyonlar’ yetkisi verdikten sonra, operasyonun bütün unsurlarını olmasa bile, en azından konusunu, her iki komisyonun başkanına önceden bildirmek durumunda.
Komiteler, istihbarat örgütlerinin bütçelerinin belirlenmesinde de söz sahibi. Ancak bu komiteler, vatandaşlardan gelen şikâyetleri değerlendirme yetkisine sahip değil.

İsrail istihbarat örgütlerinin denetimi de gizli

İsrail’de iç ve dış istihbarat ayrılmış durumda. İç istihbarata Şin Bet, dış istihbarata Mossad bakıyor. Ancak İsrail Ordusu'nun da güçlü istihbarat birimleri var. Mossad doğrudan başbakana bağlı olarak çalışıyor. Bu kurumların faaliyetleri İsrail Parlamentosu'ndaki Savunma ve Güvenlik Komitesi'nin, toplantıları bile büyük bir gizlilik içinde yapılan bir alt komisyonu tarafından gerçekleştiriliyor ancak daha çok bilgilendirme amaçlı.

Denetimsizlik 11 Eylül sonrası arttı

Bütün bu denetim mekanizmalarına rağmen, bu ülkelerdeki özgürlük ve güvenlik dengesini kurma çabaları özellikle 11 Eylül saldırılarından sonra yara aldı, istihbarat örgütlerinin faaliyet alanları ve denetimsizliği arttı. Birçok gizli operasyon, bütün bu denetim faaliyetlerinin dışında gerçekleşebiliyor. Dinleme, izleme faaliyetleri konusunda daha geniş tanımlamalar yapılıyor.